1. 1. Rozwój mowy

Mowa jest jedną  najważniejszych form aktywności człowieka. Wśród najczęściej wymienianych funkcji mowy wyróżnia się m. in.: komunikacyjną, ekspresywną   lub społeczną. Osoba ograniczona w realizowaniu tych funkcji podlega izolacji społecznej[1]. Można wobec tego powiedzieć, że dysfunkcje mowy wywołują więc konsekwencje nie tylko w sferze poznawczej, ale i społecznej. Co więcej, kształtowanie psychiki człowieka odbywa się przede wszystkim przez mowę. Zaburzenia mowy na etapie kształtowania się jej rozumienia nie tylko zubożają psychikę dziecka o możliwości rozumienia poleceń oraz reakcji językowych, ale także uniemożliwiają poznanie poza semantycznych elementów, charakterystycznych dla danego środowiska : melodii, akcentu, rytmu. Brak reakcji na wymienione informacje językowe i pozajęzykowe ma podstawowe znaczenie nie tylko dla kształtowania się osobowości dziecka, ale też dla dalszej drogi życiowej. Brak rozumienia mowy lub rozumienie tylko jej części uniemożliwia tworzenie obrazu świata, uczenia wartościowania i rozróżniania zachowań otoczenia. Zaburzenia mowy biernej uniemożliwiają dziecku budowanie systemu językowego, podporządkowywanie się zakazom i nakazom, rozumienie ich słuszności i prawidłowości. Aktywność umysłowa dziecka sprowadzona jest wówczas do posługiwania się konkretami. Dziecko nie rozumie motywów określonego postępowania, co może być przyczyną wielu konfliktów. Bywa wówczas nadpobudliwe, agresywne lub też rezygnuje z prób porozumiewania sie i przyjmuje postawę bierną, podporządkowuje sie, jest "zahamowane"[2]^.

Rozwój mowy można prześledzić na tle ogólnego rozwoju człowieka. Rozwój każdej funkcji, a więc mowy, trwa od poczęcia dziecka. Po urodzeniu rozwój dziecka przebiega w sposób ciągły, ale skokowo. Nauczenie się każdej sprawności zależy od rozwoju układu nerwowego. Dziecko przechodzi w tej samej kolejności przez wszystkie fazy rozwoju, choć w różnym tempie, w różnym wieku i często obserwuje się dysharmonie między poszczególnymi funkcjami.  Układ nerwowy obserwujemy j już w 13. dniu ciąży. Wówczas można stwierdzić jego zawiązki. W rozwijającym się mózgu wykształcają się ośrodki mowy, których stronność jest uwarunkowana genetycznie, ale warunki wewnątrzmaciczne modyfikują rozwój półkul w zależności od stanu normalnego. Zmiana warunków metabolicznych spowodowana dietą matki lub przyjmowaniem leków kształtuje stan normalny organizmu matki i może nawet mieć decydujący wpływ na lateralizację ośrodków mowy u dziecka[3].

W okresie prenatalnym organizm człowieka przygotowuje się do podjęcia różnych funkcji życiowych. Już w 12. tygodniu obserwuje się otwieranie i zamykanie ust, rozpoczynają też pracę mięśnie oddechowe i fonacyjne oraz te biorące udział w ssaniu. W 10. tygodniu uczula się okolica żuchwowa i szczękowa, a w 11. tygodniu środkowa część twarzy. W 20. tygodniu odruch wargowy ma postać ostateczną, następuje wysuwanie warg po ich dotknięciu. W 29. tygodniu dziecko ma już bardzo dobrze opanowaną umiejętność ssania. W 3. miesiącu życia płodowego wykształcone są funkcje oddechowe i fonacyjne. Uformowane są struny głosowe i doskonalone są ruchy niezbędne podczas oddychania i mówienia. Jest to najważniejszy okres, jeśli chodzi o kształtowanie sie odruchów istotnych dla rozwoju mowy. W 33. tygodniu język wysuwa się i dotyka górnej wargi. Stąd też wielu badaczy mowy twierdzi, że człowiek rodzi się z wrodzonym mechanizmem przyswajania języka z rodzajem predyspozycji uwarunkowanej genetycznie i anatomiczne.

 Etapy rozwoju mowy

Rozwój mowy dziecka w okresie postnatalnym trwa kilka lat i przebiega w pewnych etapach

"Złotym okresem" określa się pierwsze lata życia dziecka, począwszy od urodzenia, aż do ukończenia 3 roku życia.

W tym czasie mowa rozwija się bardzo intensywnie, a wszelkie nieprawidłowości w jej rozwoju mogą przynieść negatywne skutki również w ogólnym rozwoju dziecka. Rozwój mowy niemowlęcia przechodzi przez kilka etapów,stanowiących wstęp do mowy artykułowanej[4]. Każdy z nich odznacza się charakterystycznym osiągnięciem, dzięki któremu dziecko zasadniczo zmierza do komunikowania sie z otoczeniem.

1. rok życia to stadium przedjęzykowe mowy[5]. Jest to konieczny etap przygotowawczy. Doskonalone są wówczas narządy oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne oraz funkcja słuchowa, a podstawowe formy wokalizacji to: płacz, krzyk, głużenie i gaworzenie[6]. Podstawowym sposobem komunikowania się dziecka z otoczeniem jest pierwszy krzyk. To ważna informacja, znak życia dziecka oraz sprawności m. in. więzadeł głosowych. Krzykiem dziecko komunikuje się przez pierwsze miesiące życia. Dziecko sygnalizuje nim: głód, ból, "zimno", "mokro". Krzyk może być na tyle zróżnicowany, że matka potrafi odróżnić rodzaj przekazywanego komunikatu. Jest to naturalne ćwiczenie oddechowe, ale jego nadużycie może uszkodzić narząd głosowy[7]. W 1 miesiącu życia dziecka w jego krzyku można wyróżnić różne dźwięki. W 2. miesiącu dziecko w reakcji na bodziec słuchowy zatrzymuje ruchy, a wydawane dźwięki mogą przypominać samogłoski "a", "e" połączone z przydechem. W 2. i 3. miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać dźwięki o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym, w ten sposób rozpoczyna sie okres gruchania -głużenia. W tym okresie niemowlę ćwiczy aparat artykulacyjny[8]. Dziecko wydaje wówczas specyficzne dźwięki będące odruchem bezwarunkowym. Prawdopodobnie dzieci na całym świecie, głużąc, wydają podobne dźwięki. Głużą zarówno dzieci słyszące, jak i niesłyszące. U dzieci niesłyszących jednak głużenie zanika i nie przechodzi w kolejny etap rozwoju mowy: gaworzenie. Jeśli dziecko nie zacznie gaworzyć do 7 miesiąca życia, to konieczna jest konsultacja lekarska[9]^.

W 3. i 4. miesiącu dziecko lokalizuje źródło dźwięku[10]. Dzięki temu, że zaczyna słyszeć i różnicować szeroką skalę dźwięków, próbuje je też naśladować. Właśnie ten etap rozpoczyna okres rozwoju mowy nazywany głużeniem, który w II kwartale przerodzi się w gaworzenie. W tym okresie pojawiają się już kombinacje coraz większej liczby głosek-sylaby jednobrzmiące. Jednak ich przypadkowe łączenie w słowa nie niesie za sobą jeszcze treści ani znaczenia[11]. Gaworzenie na początku jest odtwarzaniem dźwięków, które są wydawane przez samo dziecko. Następnie niemowlę wychwytuje dźwięki z otoczenia, powtarza je i bawi się ich wypowiadaniem. Mogą to być nawet trudne głoski. Niestety zanikają one stopniowo i dziecko musi uczyć się ich od nowa. Podczas gaworzenia  dziecko ćwiczy słuch, narządy artykulacyjne i spostrzegawczość, ale nie ma związku z mową. W okresie gaworzenia dziecko  reaguje na mowę i  nastrój najbliższych osób: spokój, złość i radość.  Końcowy etap gaworzenia polega na naśladowaniu własnych i zasłyszanych dźwięków,  zaraz po ich usłyszeniu. To zjawisko echolalii fizjologicznej[12]. II kwartał życia dziecka to okres naśladownictwa, w którym usiłuje ono powtarzać niektóre wyrazy , których używają zwracając sie do niego dorośli, naśladuje też pewne gesty: pa, pa!, kosi, kosi!. W 5 miesiącu życia dziecka pojawiają się elementy wargowo- zębowe, przypominające: w, f oraz przedniojęzykowo-zebowe: s, t, h. Mówiące otoczenie dziecka jest znakomitym stymulatorem rozwoju jego słuchu[13]. W 6. miesiącu dziecko śledzi osobę mówiącą, bacznie koncentruje uwagę oraz lokalizuje źródło głosu. Jest to etap o istotnym znaczeniu w rozwoju sprawności artykulatorów. Siedmiomiesięczne dziecko chętnie "opowiada", używając przy tym wszystkich głosek, które opanowało artykulacyjnie[14]. W 2. półroczu życia dziecka płacz i gaworzenie wykorzystywane są celowo do zwrócenia uwagi otoczenia , co można uznać za ważny moment socjalizacji. Dziecko przekonuje się, że intencjonalnie twory głosowe mają znaczenie i za ich pomocą można coś uzyskać[15]. Pod koniec III kwartału rozumie znaczenie słów popartych gestem, na przykład: daj, chodź, pij i prawidłowo na nie reaguje. Dopiero w IV kwartale wypowie świadomie pierwsze słowo. Około 6. miesiąca zaczyna wymawiać pierwsze sylaby, do których należą: ma, la, ta, pa. Pojedyncze sylaby są następnie łączone i tworzą całe łańcuchy, które nie maja jednak żadnego znaczenia.

Dopiero pod koniec 1. roku życia z wymawianych w czasie gaworzenia sylab wyłaniają się pierwsze słowa, które mają znaczenie i odpowiadają przedmiotom lub osobom. Najczęściej są to słowa, które składają się z dwóch jednakowych sylab: mama, tata, baba. Roczne dziecko używa sensownie około 3-5 słów[16]. Dziecko w 1. roku życia mało mówi, ale bardzo dużo rozumie. Rozumienie mowy bowiem wyprzedza jej formę czynną. Umie spełnić proste polecenia, zna swoje imię i pokazuje części ciała[17]. Dlatego też w tym czasie należy dużo mówić do dziecka, ucząc je właściwego języka, należy nauczyć też rozumienia związku między słowem a przedmiotem - nazywając przedmiot, należy go pokazać. Dziecko 1,5 - roczne używa już pierwszych słów, które zastępują mu całe zdania. Naśladuje też głosy zwierząt lub przedmiotów, chcąc je nazwać. Powyżej 1,5. roku życia dziecko posługuje się czasownikam i pierwszymi przymiotnikami oraz przyimkami i zaimkami osobowymi. Wcześniejsze wypowiedzi jednowyrazowe zaczynają się stopniowo wydłużać i zawierają już dwa słowa, które tworzą tzw. zlepki słowne: "mama miś" (co znaczy: mamo, daj misia)[18]. W okresie poniemowlęcym rozwój mowy przebiega bardzo szybko, a z nim także rozwój wyobraźni, kojarzenia, uwagi i naśladownictwa. Dziecko dwuletnie ma juz słownik 270-300słów. Następuje szybkie zwiększenie słownika, ale także powiększa sie zasób rozumianych słów używanych przez otoczenie[19]. 2. rok życia to etap tworzenia się wyrazu. Dziecko dopasowuje nazwy do rozpoznawanych osób i przedmiotów oraz sytuacji, łączy czynność z wypowiedzią. Jest to dla niego trudne, ponieważ dysponuje ono niewielką liczba głosek. wówczas wymawia samogłoski - oprócz nosowych- i kilka spółgłosek : m, t, b, k, d, a czasem też: ś, ć. Z powodu małego zasobu głosek dziecko zaczyna naśladować dźwięki wydawane przez interesujące je obiekty. W ten sposób rozpoczyna sie etap dźwiękonaśladownictwa, czyli onomatopei. Dwulatek mówi jeszcze niewiele, ale ma obszerny zasób słownika biernego. Bardzo dużo rozumie i zaczyna odróżniać wyraz wymówiony poprawnie od niepoprawnego. Pod koniec 2. roku życia potrafi wypowiedzieć kilkadziesiąt poprawnie wyartykułowanych wyrazów i niezliczona liczbę zastępczych, zaczyna budować zdania[20]. Stadium wyrazu przypada na okres 1. do 2. roku życia. Wyróżnia się jednowyrazowym obliczem wypowiedzi. Wyraz, jaki wypowiada dziecko, nie tylko odpowiada przedmiotowi czy czynności, ale także prezentuje stosunek dziecka do danego zjawiska czy sytuacji. Typowe dla stadium wyrazu jest także to, że ten sam wyraz, zależnie od sytuacji, gestu, i melodii, może mieć zupełnie różne znaczenie. W tej fazie  wzbogaca się słownik dziecka pod względem ilościowym i jakościowym oraz  zarysowuje się początki fleksji [21] .

Między 2. a 3. rokiem życia dziecka następuje etap zdania. Na ten czas przypada najbardziej intensywny rozwój słownictwa. Dwuletnie dziecko w ciągu roku opanowuje około 1000 słów. Nabywa umiejętność wymawiania wielu nowych głosek, następują próby łączenia 2, 3 wyrazów, a wypowiedzi mają swoistą gramatyką oraz fantazyjne połączenia dźwiękowe. Dziecko wie, jak powinna brzmieć wypowiedź, ale nie potrafi jeszcze jej wyartykułować i brak zrozumienia wypowiedzi ze strony dorosłych może wywołać w dziecku gniew lub agresję [22]. Pod koniec 2. roku życia mówi krótkie, 2. lub 3 wyrazowe zdania , używając przy tym różnych części mowy i odmieniając je według przypadków oraz czasów. Rozumie też, w odróżnieniu od okresu niemowlęcego, znaczenie wymawianego słowa , nie patrząc na przedmiot czy ilustrację. W 3 roku życia dziecka jego zasób słownictwa znacznie się rozszerza. Mówi ono dość gramatycznie, poprawnie buduje coraz dłuższe zdania, które składają sie z 2-5 wyrazów, a czasem z większej liczby. Zaczyna też łączyć zdania proste w złożone [23]. W 3. roku życia zasób słów używanych przez dziecko zwiększa sie do 1000-1200, rozumianych słów jest jeszcze więcej. Najpierw są to nazwy konkretnych przedmiotów i czynności, później rzeczowniki abstrakcyjne, przymiotniki, liczebniki, a na końcu zaimki. Zmienia się też jakość i budowa zdań. Pierwsze zdania to jednowyrazowe równoważniki, które rozrastają sie do dwu i więcej wyrazowych, a następnie w 2. roku życia mogą już mieć poprawną strukturę zdania. Dopiero umie łączyć wyrazy w sensowną całość, ale według własnych możliwości. Sprawia mu to jednak duży wysiłek i wykonuje to powoli. Dopiero pod koniec 3. roku życia dziecko buduje zdania rozwinięte: składające się z podmiotu, orzeczenia i dopełnienia. W mowie trzylatka występują często neologizmy językowe spowodowane prawdopodobnie szeroko stosowaną generalizacją i niedostatecznym zróżnicowaniem form gramatycznych[24].  W wieku trzech lat,część dzieci  stosuje  pełny zestaw głosek, a ich wypowiedzi są zbliżone do potocznej mowy i aż dla 80 % ludzi są zrozumiałe.

Między 3. a 7. rokiem życia przypada okres swoistej mowy dziecięcej, to doskonalenie się mowy we wszystkich jej zakresach. Od strony funkcjonalnej wypowiedź ma w tym czasie charakter przede wszystkim sytuacyjny i synpraktyczny[25]. 4 rok życia to okres swoistej mowy dziecięcej. Kończy się on wraz opanowanie przez dziecko wymowy pod względem artykulacyjnym, składniowym, fonacyjnym, gramatycznym. Ten okres może trwać kilka lat. To czas zabawnych słownych uproszczeń, przestawień, niespodziewanych połączeń -neologizmów, w tym okresie dziecko nabywa umiejętność wymawiania najtrudniejszych głosek tj.: sz, ż, cz, dż, r oraz różnicowania szeregów. Nabycie nowego zasobu głosek może powodować hiperpoprawność wypowiedzi i używanie ich w nadmiarze[26]. W okresie przedszkolnym mowa dziecka wzbogaca się dzięki stałemu posługiwaniu się nią. Pod koniec tego okresu dziecko powinno znać około 3000 słów, a zdania budować przy stosowaniu poprawnych form gramatycznych. Przyswaja sobie już wówczas niektóre formy koniugacyjne, deklinacje i czasy. Najpierw czas teraźniejszy, następnie przeszły, a na końcu przyszły. Wypowiadane zdania są bardziej zróżnicowane. Pojawiają się już zdania złożone: najpierw współrzędnie, a następnie podrzędnie złożone , ze spójnikami "gdyż" i "bo^{" [27]}. W wieku przedszkolnym mowa staje się już kontekstowa, zrozumiała w swojej budowie językowej oraz  niezależna od sytuacji jej składników. Dalszy proces doskonalenia się mowy, w stosunku do tego ,co zostało już opanowane nie jest już tak dynamiczny i jeśli z jakiegoś względu w pierwszych latach zostanie zakłócony, to skutek tego pozostanie na zawsze[28]. W wieku sześciu lat dziecko powinno prawidłowo wymawiać wszystkie głoski i budować zdania poprawne pod względem logiki, gramatyki i składni. Mowę sześciolatków powinna cechować odpowiednia melodia , rytm i właściwy akcent. Właśnie rozwój mowy wskazuje czy dzieci gotowe do podjęcia nauki w szkolnej [29].

Mowa dziecka przybiera, w miarę rozwoju, formę uspołecznioną. W pierwszej fazie jest to mowa egocentryczna, mówi ono do siebie, a następnie informuje o czymś drugą osobę. Wówczas mowę dziecka charakteryzuje stawianie wielu pytań. Czas rozpoczyna się w połowie 2. roku życia, kiedy pyta o nazwy otaczających go przedmiotów. Pod koniec 3 roku następuje druga faza pytań, których celem jest uzyskanie odpowiedzi na pytania o przyczyny(dlaczego?) i skutki ( po co?). Wówczas mowa z fazy sytuacyjnej przechodzi się w przyczynową [30]. Między 3. a 5. rokiem życia dziecko może zadawać 50 pytań dziennie. W tym okresie powstają wypowiedzi o bogatym ładunku informacyjnym. Do swoich opowiadań dzieci zaczynają wprowadzać świat fantazji, swoistej konfabulacji[31]. Umiejętność mowy ma pozytywny wpływ na rozwój psychiczny dziecka, orientację, kształtowanie myśli i jego postępowanie. Osiągnięcie umiejętności rozwoju mowy jest możliwe głównie poprzez kontakt dziecka ze środowiskiem, w którym przebywa. Dziecko rozwija mowę dzięki mowie ludzi dorosłych. Wówczas uczy się rozróżniać, słowa, a nawet układ warg, by wymówić dźwięk podobny do usłyszanego. Stąd ogromne znaczenie indywidualnych rozmów z dzieckiem oraz poprawności wypowiedzi osoby dorosłej, łączenie z pokazaniem układu warg. Trzeba przy tym uważać, żeby dziecko nie powtarzało błędnie trudnej do wymówienia głoski, bo taka wymowa może sie utrwalić. Istotne jest wówczas dokładne wypowiadanie słów i odpowiednie łączenie ich w zdania, a także ton wypowiedzi: nie za nisko i nie za wysoko oraz tempo i regulowanie pauz[32].

Mowa dziecka szkolnego wzbogaca się nie tylko ilościowo, ale także jakościowo. Dziecko znacznie lepiej rozumie znaczenie poszczególnych słów, nabywa umiejętność operowania słowem przy wyrażaniu własnych myśli i używania form gramatycznych. Uczy się też wówczas umiejętności odczytywania myśli innych osób oraz relacjonowania własnych. To nie jest już działalność mechaniczna, lecz świadoma. Dynamizacja mowy dziecka w wieku szkolnym wiąże się ze umiejętnością obserwacji  otoczenia oraz zdolnością przewidywania i zestawiania faktów i wyciągania z nich wniosków. Wtedy następuje nauka pisania, a pisząc, dziecko musi mieć umiejętność przedstawiania relacji w sposób bezpośredni, jasny, komunikatywny ,musi rozszerzyć swoje słownictwo, właściwie dobierać słowa, które najlepiej oddają treść, przeżycia i zachowania. Znaczący wpływ na rozwój mowy dziecka ma otoczenie. Rozwój mowy w wieku szkolnym przejawia się umiejętnością posługiwania się składnią, w rozwijaniu myśli w opowiadaniu ustnymi pisemnym, w operowaniu zdaniami o jasnej treści. Dotyczy on także nabywania nowych treści i umiejętności ich reprodukowania[33]. Dziecko powinno różnicować i  tworzyć wyrazy ze względu na brzmienie  głosek. Powinno wyróżniać głoski na początku i na końcu wyrazu oraz dzielić na sylaby. Umiejętność analizy i syntezy głoskowej nabywają dzieci nieco później - około 6. roku życia[34] .